Drie oriëntaties op de toekomst na de coronacrisis

Het begint te wennen. Het was soms wel even zoeken. Vooral voor collega’s die er opeens onderwijstaken bij kregen. Maar we vonden nieuwe routines en nu lijken de eerste chaotische dagen van social distancing alweer ver verleden tijd. We overleggen alsof we nooit anders deden.Via media waar we een maand geleden zelfs nog nooit van gehoord hadden. Het Trendbureau Overijssel is weer volop gericht op de toekomst. Maar wel een toekomst die zich waarschijnlijk veel sneller aandient, dan dat we voorheen gewend waren. Kalendertijd is eigenlijk niet relevant als het gaat om het verkennen van de toekomst. Snelheid, dynamiek en onzekerheden in ontwikkelingen zijn dat wel. En die zijn op dit moment ongekend groot.

Ook in de corona crisis zelf komt de eerste chaotische fase langzaam tot een eind. Maatregelen lijken effectief en voor de directe nadelige gevolgen zijn oplossingen gevonden. Het bindend studieadvies voor eerstejaars studenten is uitgesteld. Er zijn steunfondsen voor noodlijdende ondernemers. Een tijdelijke wet digitale beraadslaging en besluitvorming is door de Eerste Kamer aangenomen. De anderhalve-meter-samenleving begint gewoon te worden. En zo groeit ook in de samenleving de aandacht voor de toekomst; de toekomst na de corona crisis.

Er is een lange parade van betogen over hoe de wereld voor altijd verandert, of juist niet. In Overijssel worden met grote vaart door verschillende organisaties scenario’s ontwikkeld. Niemand zal ontkennen dat het lastig is, of zelfs onmogelijk, om in te schatten wat de gevolgen van de gevolgen van de gevolgen zullen zijn. Of bedrijven zich kunnen aanpassen aan nieuwe omstandigheden. Of wat de leerachterstand van kinderen zal zijn die thuis weinig ondersteuning krijgen. Maar het doordenken van dit alles, geeft toch ankerpunten voor een perspectief op de economie, samenleving en democratie ‘na corona’.

Anderen worden meer uitgedaagd door de vraag hoe we die toekomst zelf kunnen invullen, of hoe we de verbeterde luchtkwaliteit en afwezigheid van files kunnen behouden. Welke kansen er juist nu liggen voor de verduurzaming van de economie en samenleving. Ook duurzaam in die andere betekenis van het woord. Namelijk hoe veranderingen stand houden als de tijd van sociale afstand straks weer voorbij is.

Er is ook een derde geluid te horen in de discussie over de wereld ‘na corona’. Dat komt van toekomstverkenners die stellen dat het, gezien de grote onzekerheden, verstandiger is om onze oordelen nog even uit te stellen. Omdat het risico bestaat dat we anders juist niet meer zien wat er gaande is. En dan missen we juist die signalen die ons tijdig waarschuwen dat het anders gaat dan verwacht.

De meesten van ons hebben een uitgesproken voorkeur voor één van deze manieren om ons te oriënteren op de toekomst. Als onderzoeker, toekomstverkenner, als bestuurder of beleidsmaker. Waarschijnlijk herkent u dat ook bij u zelf, bijvoorbeeld in de manier waarop u vakantieplannen maakt. De ene manier is niet beter dan de andere. Alle drie hebben ze hun waarde en hun beperkingen.

Het CPB publiceerde op 26 maart jl. een schets van mogelijk economische gevolgen. Het zijn nadrukkelijk geen prognoses. Ze geven wel comfort over de gezondheid van de overheidsfinanciën. Dat is belangrijk als basis voor de vele besluiten die nu genomen moeten worden. Maar dergelijke scenario’s hebben als risico dat ze de toekomst intekenen op basis van patronen uit het verleden. Zelfs als dat uitdrukkelijk niet de bedoeling is. Dat risico is vooral groot als het handelingsperspectief voor beleidsmakers centraal staat.

Het is ook verstandig om mogelijkheden te verkennen om in deze crisis te werken aan andere beleidsdoelstellingen. Immers problemen rond klimaatverandering, stikstof, de arbeidsmarkt en groeiende zorgkosten, lossen zich niet vanzelf op. Maar wie te nadrukkelijk op zoek gaat naar kansen, heeft vaak minder oog voor de signalen die daarmee conflicteren: het risico van wensdenken.

Wie nu denkt dat we de wereld na het vinden van een vaccin tegen covid-19 kunnen voorspellen of ontwerpen, vergeet dat we een maand geleden nog niet konden voorzien dat dit een jaar wordt zonder centraal schriftelijk eindexamen en dat we 75 jaar vrijheid vieren zonder 5 mei feesten. Het is dus belangrijk scherp te blijven op alles wat we nog niet weten. Het verkennen van die onzekerheden mag alleen niet resulteren in besluiteloosheid over wat er nu gedaan moet en kan worden.

Meer dan ooit hebben we alle manieren van het verkennen van de toekomst nodig. De uitdaging is voldoende comfort te bieden, zonder dat we onze ogen sluiten voor kansen voor vernieuwing en structurele onzekerheden. Hoe? Dat zullen we gaandeweg moeten ontdekken, zoals we ook gaande een weg vinden in de anderhalve-meter-samenleving. Het is een ontdekkingstocht die het Trendbureau graag aangaat. Samen met iedereen die zich aan het oriënteren is op de toekomst van Overijssel.