Dat hinderlijke bordje met uitleg 

Individueel weten we het prima: begrijpen alleen verandert niets! Weten waar de pijn vandaan komt, neemt de pijn niet weg. Weten waarom je opeens een enorme zin hebt in chocolade, maakt het meestal niet makkelijker om die te laten staan. We hebben daarom een heel arsenaal aan trucjes die ons helpen bij het omgaan met het ongemak waar het leven ons voor stelt en het realiseren van goede voornemens. Een van mijn favorieten gebruik ik om de zangeres te worden die ik nog niet ben, maar wel wil zijn bij een solo optreden; rechtop staan, mezelf groter voelen en met vuisten op mijn borst slaan. ‘Fake it till you make it’ werkt gewoon beter als je dat doet met heel je lijf en leden. Hoe dat werkt, weet ik niet. Dat ervaar ik. 

Merkwaardig genoeg lijken we deze wijsheid vergeten als we het hebben over het maken van beleid. Beleid dat ik maar even opvat als ons collectieve plan voor het omgaan met collectief ongemak en het realiseren van collectieve goede voornemens. Bijvoorbeeld hoe om te gaan met klimaatverandering en het verduurzamen van de energievoorziening. Of hoe om te gaan met een ouder wordende samenleving en de ambitie zorg te bieden aan hen die dat nodig hebben. Dan lijkt onderzoek én nog meer onderzoek de dominante aanpak voor het realiseren van de gewenste veranderingen. 

Op dit moment is Trendbureau Overijssel volop bezig met een verkenning naar kunst en cultuur. Deze zomer leerde ik dat veel theoretici stellen dat kunst en cultuur geen verzameling van dingen is, maar een betekenisgeving proces. ‘Kunst geeft vorm aan verandering’ was de titel van één van de stukken die ik daar over las¹. Het duidt op kunst die veranderingen in de samenleving zichtbaar maakt doordat makers er letterlijk vorm aan geven en het slaat op de ‘ontwerpende’ kant van kunst, die een gewenste verandering, een nieuwe visie op de samenleving, helpt vorm te geven. Kunst om te leren omgaan met veranderingen en als ondersteuning voor het realiseren van goede voornemens.  

Hoe jammer is het dan, dat bij elk kunstwerk een bordje met uitleg staat! Uitleg die ik vaak lees voordat ik zelf goed heb gekeken. Ooit heb ik geleerd dat om kunst echt te waarderen je het moet begrijpen. Vaak lees ik op het bordje wat de kunstenaar met het werk bedoeld heeft. Voor betekenisgeving, als synoniem van zingeving, heb je al je zintuigen nodig, niet alleen begrip. Het probleem is echter dat die uitleg op dat bordje mijn zintuigelijke ervaring in de weg zit.  

Overigens zit het ook de collectieve betekenisgeving in de weg. Dat ervaarde ik toen mijn zoon en ik vorig jaar tijdens een wandeling een beeld zagen van een figuur die op een telefoon kijkt. Een beeld met een moralistische boodschap, volgens het bordje. Dat leidde uiteraard tot een gesprek. Over de tekst op het bordje, niet over het kunstwerk zelf. Jammer, echt heel jammer. Want ik denk dat ons gesprek veel meer diepgang had gehad als we wel over het beeld hadden gesproken. Welk gevoel riep het bij ons op, waar kwam dat door, hoe stond de figuur, hoe was het gemaakt, zagen we iets anders als we vanuit een andere kant keken?  Op welke wijze had ons eigen telefoongebruik invloed op wat we in het beeld zagen?

Achteraf bedacht ik me dat ik het beeld zelf helemaal niet goed gezien had. En al helemaal niet gevoeld. Pas recent realiseerde ik me, na een vergelijkbare ervaring, dat als ik iets probeer te begrijpen, die zintuigelijke betekenisgeving onderdrukt wordt. Sindsdien wil ik eerst kijken, voelen, luisteren, ruiken, proeven (als dat is toegestaan uiteraard) en ervaren wat een werk bij mij oproept. Inderdaad; ik zie nu veel meer. Samen met mijn zoon zie ik zelfs nog meer, omdat hij weer andere dingen ziet. Op deze manier leer ik dus met andere ogen kijken. Naar het kunstwerk, en naar de wereld om mijn heen.  

Wat dat betekent voor onze verkenning naar Kunst en Cultuur? Dat weet ik niet, dat gaan we ervaren.